Թեմա 11. Ավատատիրության հաստատումը և Քրիստոնեության ընդունումը.

Թեմա 12. Պետական կառավարման համակարգը.

Թեմա 13. Պայքար թագավորական իշխանության պահպանման համար. Արշակ 2-րդ: Պապ թագավոր

Թեմա 14. Հայ ժողովրդի ազատագրական պայքարը 5-րդ դարում՝: Վարդանանց պատերազմը

Թեմա 15. Հայկական մշակույթը 5-9-րդ դարերում. Մ. Մաշտոցը և Հայոց գրերի գյուտը: Ոսկեդարյան գրականություն

Թեմա 16. Հայաստանի Բագրատունյաց թագավորությունը. Հայաստանի անկախության վերականգնումը: Աշոտ 1-ին

Թեմա 17. Պայքար պետականության պահպանման համար. Սմբատ 1-ին: Աշոտ 2-րդ Երկաթ

Թեմա 18. Բագրատունյաց Հայաստանի վերելքը 10-րդ դարի երկրորդ կեսին և 11-րդ դարի սկզբին: Անին՝ մայրաքաղաք.

Թեմա 19. Հայոց թագավորության հռչակումը Կիլիկիայում: Լևոն 1-ին Մեծագործ.

Թեմա 20. Հայկական մշակույթը 10-14-րդ դարերում. Կրթական համակարգը: Պատմագրությունը

Յուրաքանչյուր քննական տոմսի չորրորդ հարցը վերաբերում է ուսումնական բլոգին՝ ներկայացնել բլոգի «Պատմություն» բաժինը /7-րդ դասարան/, ընտրել և ներկայացնել բաժնի ամենահաջողված ուսումնական նյութը

Թեմա 1. Հայկական լեռնաշխարհը.

Թեմա 2. Վանի թագավորություն. Արգիշտի 1-ին: Սարդուրի 2-րդ

Թեմա 3. Հայկազուն Երվանդականների թագավորությունը Ք. ա. 7-6-րդ դարերում. Պարույր Նահապետը՝ հայոց թագավոր:  Երվանդ 1-ին Սակավակյաց: Տիգրան 1-ին Երվանդյան

Թեմա 4. Մեծ Հայքի Արտաշեսյան թագավորությունը՝ Արտաշես 1-ին.

Թեմա 5. Հայաստանը՝ Աշխարհակալ տերություն: Տիգրան 2-րդ Մեծ.

Թեմա 6. Տիգրան Մեծի տերությունը.

Թեմա 7. Տիգրան Մեծի տերության անկումը. Հռոմեա-հայկական պատերազմը: Արտաշատի պայմանագիրը

Թեմա 8. Մեծ Հայքի թագավորությունն Արտավազդ 2-րդի օրոք.Կրասոսի արշավանքը:  Անտոնիոսի արշավանքը

Թեմա 9. Մեծ Հայքի Արշակունյաց թագավորությունը. Տրդատ 3-րդի գահակալությունը

Թեմա 10. Հին Հայաստանի մշակույթը. Հայկական առասպելներն ու վիպերգերը: Հայոց նախաքրիստոնեական հավատքը: Գրավոր մշակույթը

Յուրաքանչյուր քննական տոմսի չորրորդ հարցը վերաբերում է ուսումնական բլոգին՝ ներկայացնել բլոգի «Պատմություն» բաժինը /6-րդ դասարան/, ընտրել և ներկայացնել բաժնի ամենահաջողված ուսումնական նյութը

Հայկական մշակույթը 10-14-րդ դարերում՝ դպրոցներն ու համալսարանները՝

Կային տարրական և բարձրագույն տիպի դպրոցներ։ Բարձրագույն դպրոցում, որը կոչվում էր վարդապետական, ուսումը տևում էր 7-8 տարի։ Միջնադարյան Հայաստանում հայտնի էին Սանահինի և Հաղպատի վարդապետարանները։ Նշանավոր կրթական կենտրոն էր Նարեկի վարդապետարանը, որտեղ կրթություն է ստացել Գրիգոր Նարեկացին: Համահայկական նշանակություն ուներ Անիի վարդապետարանը, որի ուսուցչապետը Հովհաննես Իմաստասերն էր։ Նոր Գետիկի (Գոշավանք) վարդապետարանն իր ծաղկումն ապրեց ուսուցչապետ Մխիթար Գոշի օրոք։ Մեծ էր նաև Տաթևի և Սսի համալսարանների դերը։ Տաթևում նշանավոր գիտնականներ էին Հովհան Որոտնեցին և Գրիգոր Տաթևացին: Կիլիկիայում հայտնի էին Սսի համալսարանը, Սկևռայի դպրոցը, Հռոմկլայի կաթողիկոսարանին կից դպրոցը։

Շարունակել կարդալ →

Կիլիկիան հարավից սահմանակից էր Միջերկրական ծովին, իսկ հյուսիսում նրա սահմանները հասնում էին մինչև Տավրոսի լեռներին։ Վաղ ժամանակներից սկսած հայերը բնակություն են հաստատել Կիլիկիայում։ 11 րդ դարի կեսերից հայ բնակչության զանգվածային արտագաղթ է սկսվում՝ կապված սելջուկների արշավանքների և Բյուզանդիայի վարած քաղաքականության հետ Հայաստանից արտագաղթեց նաև Արծրունիների և Բագրատունիների մի մասը։ Արդեն 11-րդ դարի երկրորդ կեսին հայերն այնտեղ մեծամասնություն էին կազմում, ուր ապրում էին նաև հույներ, ասորիներ, արաբներ, հրեաներ։ Կիլիկիայում հաստատված հայ իշխանների մի մասը ծառայության էր անցել Բյուզանդական կայսրությունում։ 1042թ. Կիլիկիայի կառավարիչ էր նշանակվել Ապլղարիպ Արծրունին, նրան էին հանձնվել մի շարք քաղաքներ ու բերդեր։ Հայկական իշխանություններ էին ստեղծել Փիլարտոս Վարաժնունին և Գող Վասիլը։ Սակայն այս իշխանությունները երկար չգոյատևեցին։ Հայաստանից դուրս ստեղծված հայկական պետական կազմավորումներից ամենակենսունակը եղավ Ռուբինյան իշխանությունը 1080թ․ հայ իշխան Ռուբենը Լեռնային Կիլիկիայում հիմնադրեց հայկական նոր իշխանություն, որը նրա անունով կոչվեց Ռուբինյան։ Նա ապստամբություն բարձրացրեց Բյուզանդիայի դեմ և կարճ ժամանակահատվածում բյուզանդացիներից ազատագրեց Լեռնային Կիլիկիայի մի մասը։

Շարունակել կարդալ →

Բագրատունյաց Հայաստանի վերելքը՝

Աշոտ Երկաթի գահակալության վերջին տարիներից սկսած Հայաստանը թևակոխեց երկարատև խաղաղության ու շինարարության ժամանակաշրջան։ Աշոտին հաջորդեց եղբայրը՝ Աբասը (928-953 թթ.), որը մայրաքաղաքը տեղափոխեց Կարս։ 948 թ. կաթողիկոսական աթոռը Աղթամարից տեղափոխվեց Կարս։ Աբասին փոխարինեց որդին Աշոտ 3-րդը (953-977 թթ. ), որն իր բարի գործերի համար ստացավ Աշոտ Ողորմած անունը։ Նա բանակը դարձրեց մշտական, երկրում շինարարական լայն աշխատանքներ ծավալվեցին: 961 թ. Աշոտ Ողորմածը մայրաքաղաքը Կարսից տեղափոխեց Շիրակի Անի քաղաքը, որը շատ նպաստավոր դիրք ուներ։ Այնտեղ էլ նա օտարերկրյա հյուրերի և հայ իշխանների ներկայությամբ մեծ հանդիսավորությամբ թագադրվեց Անանիա Մոկացի կաթողիկոսի ձեռքով։ Խոսրովանույշ թագուհու նախաձեռնությամբ կառուցվեցին Սանահինի և Հաղպարտի վանքերը։ Աշոտ Ողորմածին հաջորդեց Սմբատ 2-րդ Տիեզերակալը (977-990 թթ.)։ Աշոտ Ողորմածը կառուցել էր Անիի աշտարակներով պարիսպների առաջին գիծը, իսկ Սմբատը կառուցեց Անիի պարիսպների երկրորդ գիծը։ Նա կասեցրեց Դվինի ամիրայի հարձակումը և Դվինը միացրեց իր թագավորությանը։

Շարունակել կարդալ →

Քանի որ Աշոտ Բագրատունու շնորհիվ Հայաստանը անկախացավ, անհրաժեշտ էր ամրապնդել այդ անկախությունը։ Արաբները չէին հաշտվել հայերի անկախության հետ։ Նրանք Յուսուֆ ատրպատականի գլխավորությամբ հարձակվեցին հայերի վրա, սակայն հաջողության չհասան, դե իսկ Յուսուֆն էլ փորձեց դիմել խորամանկ քայլի՝ օգտվելով հայ նախարարների միջև ծագած վեճից։ Գագիկ Արծրունու և Սյունիքի նախարարության միջև վեճ էր առաջացել Նախճավան գավառի պատկանելության շուրջ։ 908 թ. Յուսուֆը թագ է ուղարկում դժգոհ Գագիկին և հռչակում հայոց թագավոր։ Նրանք միասին ներխուժում են Հայաստան, սակայն Երնջակ բերդի կայազորն իրականացնում է հակաարաբական պայքար։ Հայերը չհանձնվեցին։ Գազազած Յուսուֆը Սմբատին սպանեց և մարմինը խաչեց Դվինի դարպասներին։ Սա անկախությունը կորցնելու լուրջ վտանգ էր ներկայացնում։ Հայ ժողովուրդը կրկին ոտքի կանգնեց։ Արաբները կրկին հարձակվեցին հայերի վրա։ Հայ ժողովրդի պայքարը գլխավորեց Աշոտ 2-րդը, որին քաջության համար ժողովուրդը կոչեց Երկաթ (914-928թթ.)։ Նրա շուրջը համախմբվեցին հայ իշխանները, վերակազմվեց բանակը 921 թ. Սևանի ճակատամարտում Աշոտ Երկաթը ջախջախեց արաբ զորավար Բեշիրի զորքին։ Սևանից նահանջող արաբները պարտություն կրեցին Գառնիի մոտ Գևորգ Մարզպետուն ու փոքրաթիվ ջոկատից։ Այս դեպքերը նկարագրված են Մուրացանի <<Գևորգ Մարզպետունի >> պատմավեպում։ Աշոտ Երկաթը իր թագադրության վայրը՝ Երազգավորսը դարձրեց մայրաքաղաք: 922 թ. Բաղդադի խալիֆը ոչ միայն թագ ուղարկեց Աշոտին, այլև նրան ճանաչեց շահնշահ (արքայից արքա)։ Դա նշանակում էր, որ հայոց թագավորը գերապատվություն էր ստանում ինչպես հարևան երկրների, այնպես էլ արաբական ամիրայությունների նկատմամբ։

Շարունակել կարդալ →

Հայաստանի անկախության վերականգնումը

9-րդ դարի երկրորդ կեսին Հայաստանի անկախության վերականգնման համար կային նպաստավոր պայմաններ։ Արաբական խալիֆայությունը թուլացել էր, իսկ նրա հակառակորդ Բյուզանդիան ամեն կերպ խրախուսում էր Հայաստանի անջատողական քայլերը։ Անկախության վերականգնման հարցում միակամ էին հայ հասարակության բոլոր խավերը։ 869 թ. հայոց կաթողիկոս Զաքարիա Ձագեցու նախաձեռնությամբ հրավիրվեց հայ իշխանների հատուկ ժողով, որտեղ որոշվեց Աշոտ Բագրատունուն հռչակել արքա և այդ նպատակով դիմել խալիֆայությանը։ Սակայն այդ ժամանակ խնդիրը չլուծվեց։ 876 թ. բյուզանդական կայսր Վասիլ (Բարսեղ) 1-նը, որը ծագումով հայ Արշակունիների տոհմից էր (այդպես էր ստեղծվել), պատվիրակություն է ուղարկում Աշոտ Բագրատունու մոտ՝ որպես թագակիր ասպետի և թագ խնդրում նրանից։ Դա նպաստում է Բագրատունիների հեղինակության բարձրացմանը։ Աշոտ Բագրատունին բացահայտում է արաբ ոստիկանի ծրագրած դավադրությունն ու նրան ձիու փոխարեն ջորի են նստեցնում և վտարում Հայաստանից, իսկ Խալիֆայությունը ամեն կերպ ցանկանում է թաքցնել իր մեղավորությունը։

Շարունակել կարդալ →

Մ. Մաշտոցը և Հայոց գրերի գյուտը՝

Մեսրոպ Մաշտոցը ծնվել է 362 թ. Տարոն Գավառի Հացեկաց գյուղում։ Հայաստանում ստացել է հունական կրթություն։ Տիրապետում էր հունարենին, պարսկերենին, ասորերենին, վրացերենին։ Սկզբնական շրջանում անցել է ծառայության հայոց Խոսրով Դ (մոտ 385-388թթ․) թագավորի արքունիքում, եղել է զինվորական սպա՝ պալատական գրագիր։ Նա, տեսնելով Հայաստանի դրությունը, հասկացավ, որ հայ գրերը կենսական անհրաժեշտություն են մեզ համար։ Հայ գրեր ունենալու իր մտադրության մասին Մեսրոպ Մաշտոցը հայտնում է կաթողիկոս Սահակ Պարթևին և ստանում նրա հավանությունը։ Այդ գործին աջակցում է նաև հայոց արքա Վռամշապուհը։ Նրա կարգադրությամբ Մաշտոցը մի խումբ աշակերտների հետ մեկնում է Ամիդ, Եդեսիա ու Սամոսատ քաղաքներ։ Երկար մաքառումներից հետո նրան հաջողվում է Եդեսիայում ավարտին հասցնել իր գործը և 405 թ. ստեղծել հայոց այբուբենը։ Հայերեն թարգմանված ու գրված առաջին նախադասությունն Աստվածաշնչից էր. <<Ճանաչել զիմաստություն և զխրատ, իմանալ զբանս հանճարոյ>>։ Երկրորդ խոսքը Մեծն Սրբի <<Ծանի՛ր ըստ քեզ>>-ն էր։ Հայերեն թարգմանված Աստվածաշունչը ճանաչվում է՝ որպես <<թարգմանությունների թագուհի>>։ Մեսրոպ Մաշտոցի պատմական առաքելությունը հայոց լեզվի համար կատարյալ այբուբենի ստեղծումն էր։ Հայ մշակույթի պահպանման և հետագա զարգացման գործում կարևոր նշանակություն ունեցավ հայերեն նշանագրերի գյուտը։ Կատարվեցին համաշխարհային գործերի և երկերի թարգմանություններ։ Ստեղծվեցին հայ մատենագրության և գիտության բարձրարժեք երկեր։ Գրերի գյուտը հոգևոր իմաստով վերամիավորեց ողջ Հայաստանը և ունեցավ ազգապահպան նշանակություն։ Մեսրոպ Մաշտոցի և Սահակ Պարթևի ջանքերով կատարվեցին նաև կրթական հսկայական աշխատանքնե՝ մայրենի լեզվով դպրոցներ հիմնելու համար, քանի որ շատ կարևոր էր, որ յուրաքանչյուր հայ լինի կրթված և ճանաչի սեփական լեզվի գիրը։

Շարունակել կարդալ →

Պարսից գերիշխանության սաստկացումը՝

Պարսից արքա Հազկերտի հրամանով 447 թ. Արևելյան Հայաստան է գալիս պարսից պաշտոնյա Դենշապուհը։ Նա անցկացնում է հողերի և բնակչության հաշվառում աշխարհագիր։ Վահան Ամատունուն հեռացնում են հազարապետի պաշտոնից և նրա փոխարեն նշանակում մի պարսիկ պաշտոնյայի, իսկ երկրի դատավարությունը հանձնվում է մի մոգպետի։ Դենշապուհը բարձրացնում է հարկերը, հարկատու է դարձնում նաև հոգևորականությունը։ Շուտով Հազկերտը հատուկ հրովարտակով հայերից պահանջում է հրաժարվել քրիստոնեությունից։

Արտաշատի ժողովը՝

Հովսեփ Վայոցձորցի կաթողիկոսը 449 թ. Արտաշատում եկեղեցական ժողով է գումարում, որտեղ մերժվում է պարսիկների պահանջը։ Իմանալով այդ մասին՝ Հազկերտը Տիզբոն է կանչում մարզպան Վասակ Սյունուն, սպարապետ Վարդան Մամիկոնյանին և այլ անվանի նախարարների։ Հազկերտը նրանց պարտադրում է դավանափոխ լինել։ Նախարարները որոշում են առերես ընդունել Հազկերտի պահանջը։ Պարսից արքան մոգերի և զորքի հետ նրանց ուղարկում է Հայաստան, բայց պատանդ է պահում Վասակ Սյունու երկու որդիներին։ Հայ նախարարները հասնում են Բագրևանդ գավառի Անգղ գյուղաքաղաքը, որտեղ Ղևոնդ երեցի գլխավորությամբ հայերը ապստամբում են և քշում պարսիկ մոգերին։

Շարունակել կարդալ →

Արշակ 2-րդ՝

Արշակ 2-րդը (350-368թթ.) վարում էր ինքնուրույն քաղաքականություն։ Ներսես կաթողիկոսի միջնորդությամբ Հռոմի կայսը թույլատրեց Հայաստան վերադառնալ արքայի եղբոր որդիներին՝ Գնելին և Տիրիթին։ Գնելն ամուսնացել էր Անդովկ Սյունու աղջկա՝ Փառանձեմի հետ, որին սիրում էր նաև Տիրիթը։ Նա Արշակին տրամադրում է Գնելի դեմ։ Սակայն Գնելի սպանությունից հետո մահապատժի է ենթարկվում նաև Տիրիթը։ Արշակն ամուսնանում է Փառանձեմի հետ։ 354 թ. Ներսես Ա-ն Աշտիշատում հրավիրում է հայ եկեղեցու առաջին ժողովը, որտեղ ընդունվում են հոգևոր և աշխարհիկ կյանքին առնչվող որոշումներ և կանոններ։ Դրանց համաձայն՝ կառուցվում են նաև վանքեր, դպրոցներ, աղքատանոցներ։ Նրանք նաև ընդունում են կանոն, ըստ որի իշխանները, թագավորը և մեծահարուստները պետք է զիջողական և գթասիրտ լինեն իրենց հպատակների, ծառաների ու հասարակ ժողովրդի հանդեպ։ Դրան ի պատասխան հարգալից, հնազանդ և հավատարիմ պետք է լինեն հպատակներն ու ծառաները իրենց տերերին։

Շարունակել կարդալ →

Թագավորը և արքունի գործակալությունները՝

Պետական կարգը միապետական էր։ Պատերազմ հայտարարելու, հաշտություն կնքելու, արտաքին գործերը վարելու իրավունքը պատկանում էր թագավորին։ Երկրի կառավարման գործում կարևոր նշանակություն եմ ունեին արքունի ունեին գործակալությունները , որոնց ղեկավար գործակալների միջոցով թագավորը կառավարում էր երկիրը։ Թագավորն ուներ անսահմանափակ իշխանություն։ Հազարապետը ղեկավարում էր տնտեսական հարկային գործը։ Այս պաշտոնը վարում էին Գնունիները և Ամատունիները։ Սպարապետը զինված ուժերի գլխավոր հրամանատարն էր։ Այս պաշտոնը զբաղեցնում էին Մամիկոնյանները։ Մարդպետը հսկում էր արքունի կալվածքները և գանձարանը, այն ղեկավարում էին Մարդպետունիները։ Թագադիր ասպետի պարտականություն թագն արքայի գլխին դնելն էր և պալատական արարողությունները ղեկավարելը։ Այդ գործակալությունը տնօրինում էին Բագրատունիները:

Շարունակել կարդալ →

Հողատիրության ձևերը՝

Մասնավոր հողային կալվածքը կոչվում էր ավատ։ Այս բառից էր ծագել հասարակության ավատատիրական անվանումը։ Վաղ միջնադարում Հայաստանում կայից հողատիրության մի քանի ձևեր։ Հողի գերագույն սեփականատերը թագավորն էր։ Հողային սեփականության ձևերից էր հորից որդուն անցնող ժառանգականհողը, որը կոչվում էր հայրենական կամ հայրենիք։ Պետական պաշտոնյաներին, զինվորականներին ծառայության համար թագավորի կողմից շնորհած հողերը կոչվում էին պարգևականք։ Առուվաճառքի ենթակա մասնավոր կալվածքները կոչվում էին գանձագին։ 4- րդ դարից հայոց թագավորը հողեր էր շնորհում նաևեկեղեցուն , այսպես առաջացավ հողատիրության նոր ՝ վանքապատկանձևը։ Արտաշատ մայրաքաղաքի գավառը կոչվում էր ոստան հայոց, ուր ապրում էին թագավորը, թագուհին ու արքայորդիները։

Շարունակել կարդալ →

Հայկական  մշակույթը սկզբնավորվել է անհիշելի ժամանակներում։ Դեռևս տոհմերի, ցեղամիությունների և վաղ պետական կազմավորումների ժամանակաշրջաններում ծնունդ են առնում առասպելներն ու վիպերգերը, կրոնական հավատալիքներն ու սովորույթները։ Դրանցից շատերը պահպանվելով՝ հասել  են մեզ և շատ սիրված են նաև մեր օրերում։

Հայկական մշակույթի հնագույն ակունքների մասին կան նաև բազմաթիվ նյութական վկայություններ։ Հայաստանի  տասնյակ հազարավոր ժայռապատկերներում կան ինչպես պարզ կենցաղային տեսարաններ, այնպես էլ երկնային երևույթների ու դիցաբանական սյուժեների պատկերներ, օրացույցներ և այլն։

Հայկական մշակույթի վաղագգույն շրջանի բարձր զարգացման մասին են վկայում հնագիտական պեղումները։ Հայտնաբերվել են բազմաթիվ հնագույն բնակավայրեր, դամբարաններ ու ամրոցներ։

Տրդատ 3-րդի գահակալությունը՝

Հայ-պարթևական դաշնակից ուժերով Տրդատ Արշակունին 54թ. կրկին փորձում է գահակալել Արտաշատում: Սակայն անհրաժեշտ էր հաղթահարել Հռոմի դիմադրությունը: Հատուկ հրամանով արևելք է գալիս զորավար Կորբուլոնը: Նրա լեգեոները Մեծ Հայք են ներխուժում և ճամբար խփում Բարձր Հայքի Կարնո դաշտում: Այսպես սկսվում է տասը տարի տևած պատերազմը հռոմեական և հայ-պարթևական ուժերի միջև: Ուժերն անհավասար էին: Կորբուլոնի զորքը, ավեր սփռելով, շարժվում է դեպի Արտաշատ: Տրդատը փոքրաթիվ ջոկատով ստիպված հեռանում է Ատրպատական: Շուտով նա գրավում է Ատրպատականը և շարժվում դեպի Տիգրանակերտ: Ցավոք, նրանց հաջողվեց գրավել Տիգրանակերտը: Վաղարշ I-ը մեծաքանակ զորքով շրջապատում է Տիգրանակերտը: Կորբուլոնը ստիպված զինադադար է խնդրում: Վաղարշը դադարեցնում է Տիգրանակերտի պաշարումը՝ պայմանով, որ Տրդատին Հայոց թագավոր ճանաչելու առաջարկով դեսպանություն ուղարկվի Հռոմ: Սակայն Ներոն կայսրը չի համաձայնում ու 61թ.-ին հռոմեական նոր զորք է ուղարկվում Հայաստան:

Շարունակել կարդալ →

Կրասոսի արշավանքը՝

Ք.ա. 54թ. Հռոմն արևելք ուղարկեց Կրասոս զորավարին, որի նպատակը Պարթևստանի գրավումն էր։ Քանի որ Հայաստանի Արտաշատի պայմանագրով համարվում էր Հռոմի դաշնակիցն ու բարեկամը, Կրասոսը Արտավազդ 2-ից պահանջեց օգնական զորք։ Նա չկատարեց Արտավազդ 2-ի պայմանները, որոնք բխում էին Հայաստանի շահերից։ Ք.ա. 53թ. Կրասոսը սկսեց արշավանքը։ Նույն թվականին Խառանի ճակատամարտում Հռոմեական զորքը ջախջախիչ պարտություն կրեց և սպանվեց Կրասոսը։ Պարթևստանի արքա Օրոդես 2-ը Կրասոսի դեմ ուղարկել էր իր Սուրեն զորավարին, իսկ ինքը մեկնել էր Հայաստան։ Հայ և պարթև արքաները բարեկամության դաշինք կնքեցին և այն ամրապնդվեց պարթև արքայազն Բակուրի և Արտավազդ 2-ի քրոջ ամուսնությամբ։

Շարունակել կարդալ →