Ամփոփումների շարք
Նշել փաստեր հեթանոսական կրոնի մասին։
Հեթանոսական կրոնը ծագել է շրջանի տարբեր կրոնների միացումից, մասնավորապես Արատտայի կրոնի և հին արևելքի կրոնների ձուլումից։ Առաջին կազմակերպված նախա-հեթանոսական կրոնը գոյություն է ունեցել Վանի Թագավորությունում Ուրարտու։ Ուրարտուի կրոնը հայոց տարբեր ցեղերի և համադաշնությունների միասնական դիցարան էր էր, որը հավաքվեց և վերջնական իր տեսքը ստացավ Իշպուինի և Մենուայի արքաների ջանքերով։ Չնայած այն փաստին, որ դիցարանը բազմաստվածային էր և երկրպագվում էին տարբեր աստվածներ, կենտրոնական աստված Խալդին պաշտամունքի կենտրոնական աստվածությունն էր, ով իշխանություն ուներ ամբողջ տիեզերքի և յուրաքանչյուր էակի վրա համապատասխանաբար։ Խալդիականության այս գաղափարը հետագայում փոխանվեց Հեթանոսություն։ Ուրարտական կրոնի եռաստվածային բնույթը `Խալդի, Թեյշեբա և Շիվինի 3 գլխավոր աստվածների պաշտամունքը անցել է նաև հեթանոսություն, ինչը ևս մեկ փաստարկ է` հօգուտ Խալդիական-Հեթանոսական շարունակականության տեսության։Հեթանիզմի առաջին մեծապես կռապաշտական ձևը հայտնվեց Ուրարտուի փլուզումից և Երվանդունիների առաջին համահայկական թագավորության ի հայտ գալուց հետո, ինչը տեղի ունեցավ Հայքի առաջին թագավոր Պարույր Սկայորդու ժամանակ։ Երվանդունիների օրոք սկսվեցին ի հայտ գալ հեթանոսության կենտրոնական դիք`ներառյալ Հայկի։Հետագայում անվանվեց Արամազդ ՝ իրանական ազդեցության տակ, Արայի հետագայում Միհր, Անահիտի և Վահագնի։
Ինչպիսի՞ վերաբերմունք ուներ Տրդատ 3-րդ Մեծը Քրիստոնեական կրոնքի նկատմամբ 301-ից առաջ և հետ։
301թ․-ից առաջ
Տրդատ Մեծը կոչ է անում հպատակներին հավատարիմ մնալ հեթանոսական կրոնին և մահապատիժ է սահմանում քրիստոնյաների համար։
301թ․-ից հետո
Հայ ժողովրդի պատմության մեջ 301 թվականին տեղի է ունենում մի իրադարձություն և Տրդատ III Մեծ Արշակունին քրիստոնեությունը ճանաչել է պետական պաշտոնական կրոն։
Հայ ժողովրդի պատմության մեջ 301 թվականին տեղի ունեցավ դարակազմիկ մի իրադարձություն. Տրդատ III Մեծ Արշակունին (298-330) քրիստոնեությունը ճանաչել է պետական պաշտոնական կրոն։Հայաստանի առաջին եկեղեցին՝ Սուրբ Թադևոսի վանքըՀայոց եկեղեցու առաջին հիմնադիրներն են եղել սուրբ Թադեոս (քարոզչության տարիները՝ 35-43) և սուրբ Բարդուղիմեոս (44-60) առաքյալները։ Նրանց գերեզմանները որպես նվիրական սրբավայրեր հարգվել ու պահպանվել են պատմական Հայաստանի հարավարևելյան կողմերում գտնվող Արտազի (Մակու) և Աղբակի (Բաշկալե) վանքերում։
Ո՞վ էր Գրիգոր Լուսավորիչը։
ԳՐԻԳՈՐ ՊԱՐԹԵՎ) (303/305-326)
Հայոց Եկեղեցու առաջին կաթողիկոս Ս. Գրիգոր Ա Լուսավորիչը ծնվել է 255 թվին, չնայած որոշ ուսումնասիրողներ նրա ծնունդը դնում են 239 թվին: Ավանդական պատմության համաձայն՝ նա սերել է պարթևական Սուրենի պահլավ ցեղի ներկայացուցիչ Անակից, որն իբր պարսից արքա Արտաշիր Սասանյանին խոստանում է սպանել հայոց թագավոր Խոսրով Մեծին (իմա՛ Տրդատ Բ):
Իրականում Անակը Մեծ Հայքի թագավորություն է գալիս պարսից արքայից արքա Շապուհ Ա-ի (239/241-272) իշխանության օրոք եւ գործում է վերջինիս որդի Որմիզդ-Արտաշիրի կամ Արտաշիրի ցուցումներով, որը եւ պատճառ է դարձել նրա ու պապի՝ Արտաշիր Ա Սասանյանի (224-239) նույնացման: Մեծ Հայքի թագավորությունը 253 թվին ռազմակալվում է պարսկական զորքերի կողմից, Խոսրով Մեծը փախչում է Հռոմեական կայսրություն, իսկ նրա որդիներն աշխատում են լեզու գտնել պարսից արքունիքի հետ:
Սակայն Վալերիանոս կայսեր գահ բարձրանալուց հետո, մեզ անհայտ հանգամանքներում, Խոսրովին հաջողվում է վերահաստատվել հայոց գահին, որն սկսում է լրջորեն անհանգստացնել պարսից արքունիքին: Ստանալով մեծ խոստումներ՝ անգամ թագավորական իշխանության եւ Սասանյան Պարսկաստանի երկրորդը լինելու պատիվը՝ Անակ Պարթեւը կեղծ լուրեր է տարածում, թե փախչում է Սասանյանների վտանգից, իսկ պարսկական զորքերն էլ ձեւի համար հետապնդում են նրան՝ իբրեւ թե փախցնելով նրան Ասորեստանի եւ Կորդուքի վրայով մինչեւ Ատրպատականի սահմանները: Հայոց թագավորը, որ այդ ժամանակ Ուտիքում էր գտնվում, կարծելով, թե Սասանյանների կողմից կոտորված Կարենյան Պահլավ ցեղի փրկված մասն է Հայաստան փախչում, Անակին փրկելու համար անգամ օգնական գունդ է ուղարկում:
Դավիթ Մուրադյան 