Պետության բարգավաճումը։ Հայաստանի անկախության ամրապնդումը տեղի ունեցավ երկրում սկսված տնտեսական և մշակութային վերելքի պայմաններում։ Խաղաղ ու նպաստավոր էին Աշոտ Բ-ի թագավորության վերջին տարիները։ Քանի որ թագավորը զավակ չուներ, նրա մահվանից հետո գահ բարձրացավ եղբայրը՝ Կարսի կառավարիչ Աբասը (928-953թթ.)։ Նա Բարգատունիների արքունիքը տեղափոխեց Կարս և այն դարձրեց Հայաստանի նոր մայրաքաղաք։ Վերջինս կարճ ժամկետում աճեց, կառուցապատվեց և դարձավ նշանավոր քաղաքներից մեկը։

Ինչ վերաբերում էր տնտեսական կյանքին, ապա բնակչությունը զբաղված էր այն վերականգնելով ու բարեկարգելով։ Չորային կլիմա ունեցող Հայաստանի համար բացառիկ նշանակություն ուներ ոռոգումը։ Այդ իսկ պատճառով հայաստանյան շատ նահանգներում՝ Այրարատում, Շիրակում, Սյունիքում, Վասպուրականում, կառուցվում են ջրամբարներ և ջրանցքներ, իսկ դարերով խոպան մնացած տարածությունները ոռոգման միջոցով մշակվում են։

Նշեմ, որ հետազոտությունն արվել է Բագրատունիների Հայոց թագավորության մասին Գրիգոր Մագիստրոսի թղթերի բովանդակության հիման վրա։ Այս հետազոտության նպատակն է պարզել, թե արդյո՞ք Վեստ Սարգիսը պետական մակարդակի դավաճան է, թե՞ թաքնված հայրենասեր։

Հետազոտության արդյունքում հանգել ենք հետևյալ եզրակացությանը. ըստ Գրիգոր Մագիստրոսի նամակների՝ Անիի պետականության կործանման պատճառը Գագիկ Երկրորդի անփորձ լինելն էր, Վեստ Սարգսի՝ կենտրոնաձիգ պետությանը չենթարվելու հանգամանքը: Չնայած Վեստ Սարգսի բացահայտ դավադիր քայլերին` դյուրահավատ արքան շարունակում էր վստահել նրան՝ այդպիսով բռնելով կործանման ուղին և փոխարենը հալածական վերաբերմունք էր դրսևորում Պահլավունի իշխանի նկատմամբ, որը, Վեստ Սարգսի դեմ դուրս գալով, կանխել էր վերջինիս կողմից հայոց գահին տիրանալը՝ թագավորեցնելով Գագիկ Երկրորդին:

1. Ի՞նչ քաղաքականություն էր վարում Արշակ II-ը։ Ե՞րբ և ո՞ւմ կողմից է հրավիրվել Աշտիշատի ժողովը։ Ի՞նչ կարևոր որոշումներ ընդունեց այդ ժողովը։ Ո՞րն էր Արշակ II-ի և նախարարների միջև հակամարտության պատճառը։

Արշակ II-րդը (350-368թթ.) վարում էր ինքնուրույն քաղաքականություն։ Ներսես Մեծ կաթողիկոսի միջնորդությամբ Հռոմի կայսրը թույլատրեց Հայաստան վերադառնալ արքայի եղբոր որդիներին՝ Գնելին և Տիրիթին։ Գնելն ամուսնացել էր Անդովկ Սյունու աղջկա՝ Փառանձեմի հետ, որին սիրում էր նաև Տիրիթը։ Նա Արշակին տրամադրում է Գնելի դեմ։ Սակայն Գնելի սպանությունից հետո մահապատժի է ենթարկվում նաև Տիրիթը։ Արշակն ամուսնանում է Փառանձեմի հետ։ 

Արշակ II-ը ներքին միջավայրում վարում էր պաշտոններն ու գործառույթները հստակեցնելու քաղաքականություն, եթե դա այդպես կարելի է անվանել։ Նա փորձում էր կարգավորել պետական իշխանության ճյուղերը։ Ինչպես տեղյակ ենք, այն ժամանակ յուրաքանչյուր նախարար ուներ իր սեփական բանակը։ Հատկանշական է, որ նախարարների բանակների քանակները հավասար չէին։ Արշակ II-ն արգելեց դա և նախարարների զորքերը միացրեց գլխավոր բանակին։ Ես ինքս կարծում եմ, որ նման քայլը ճիշտ էր, քանի որ հակառակ դեպքում ներքին վիճակն անկայունանում էր, և մենք նույնիսկ դեպքերի ենք ծանոթ, երբ նախարարներն իրենց զորքով ըմբոստանում էին և հարձակումներ անում կենտրոնական իշխանության նկատմամբ։

Ինչու՞ Տրդատն ու Վաղարշ I-ը պնդեցին, որ հաշտության պայմանագիրը կնքվի Հռանդեայում։ Որտե՞ղ և ե՞րբ թագադրվեց Տրդատը։ Ներկայացրե՛ք նրա գահակալման շրջանը։

Պատերազմը շարունակելու նպատակով Ներոնի կողմից Հայաստան ուղարկված Պետոս զորավարը հայտարարում է, թե Հայաստանում հաստատելու է հռոմեական իշխանություն։ 62 թ․ Պետոսի բանակը Հայաստանում Հռանդեա կոչված վայրում շրջապատվում է հայ-պարթևական զորքերի կողմից, և նրա մի մասը՝ անձնատուր լինում։ Պետոսի բանակը փախչում է Հայաստանից՝ օրական կտրելով 60 կմ ճանապարհ։ Կրկին Հայաստան է ուղարկվում Կորբուլոնը։ Ներոնը պահանջում էր, որպեսզի Տրդատը անձամբ գնա Հռոմ՝ իր ձեռքից ստանալու թագը։ Կորբուլոնը չէր շտապում նոր արշավանք սկսել և Վաղարշին ու Տրդատին խորհուրդ է տալիս կատարել Ներոնի պահանջը։ 64 թ․ Հռանդեայում կնքված համաձայնագրով Տրդատը իր թագը դնում է Ներոնի կիսանդրու առջև՝ կայսեր ձեռքից այն ետ ստանալու պայմանով։ Հենց Հռանդեայում կնքվեց համաձայնագիրը (հաշտության պայմանագիրը), քանի որ այդ քայլով հայ-պարթևական զորքերը ևս մեկ անգամ ծաղրաբար ցույց տվեցին, թե որտեղ են պարտվել հռոմեական զորքերը, որոնք իբրև ցանկանում էին Հայաստանում հաստատել հռոմեական իշխանություն։ Սա դիվանագիտական քայլ էր։

Հարցեր՝ 

• Ի՞նչ քաղաքականություն էր վարում Հռոմը Արտաշեսյան արքայատոհմի վերացումից հետո։ Ներկայացրե՛ք Հայաստանի ներքաղաքական իրադրությունը դրածո թագավորների օրոք։ 

Հռոմը ամեն կերպ ձգտում էր տարածաշրջանում ազդեցությունն պահպանել և մեծացնել, ինչի պատճառով շատ անգամներ հետաքրքրությունների պատճառով բախումներ էր ունենում Պարթևստանի հետ։ Հռոմի կողմից դրածո հայկական ծագումով թագավորները թալանում էին երկիրը, կողոպտում գանձարանները և միայն հռոմեական ռազմական ուժի օգնությամբ պահպանում իրենց իշխանությունը։ Ներքաղաքական իրադրության մասին խոսելիս՝ պետք է հիշել, որ այդ ժամանակներում հայկական ավագանու ճնշող մեծամասնությունը պարթևամետ էր, չնայած՝ որ կային այսպես կոչված երեք՝ պարթևամետ, հռոմամետ և պետականամետ ֆրակցիաներ։ Հայկական գանձարաններն ու քաղաքները թալանող դրածո թագավորների հանդեպ ժողովուրդը գրեթե ոչինչ չէր կարողանում անել։ Միայն պարթև թագավոր Վաղարշ Արշակունու և Տրդատի միջոցով է ստացվում գահընկեց անել վրացական արքայազն Հռանդամիստին, ով դիմել էր փախուստի, սակայն իբր կնոջն հայերի ձեռքից փրկելու համար, վերջինիս դաշունահարել էր։ Զենոբիային՝ նրա կնոջը հայերին ի վերջո հաջողվել էր փրկել։

Հռոմն աչքի է ընկնում իր հարուստ մշակույթով և պատմությամբ։ Մի ժամանակ այն աշխարհի բոլոր քաղաքակրթությունների մեջ ամենահզոր կայսրությունն էր: Տարածքը զբաղեցնում էր ավելի քան 6,5 միլիոն քառակուսի կիլոմետր, իսկ բնակչությունը երբեմն հասնում էր ռեկորդային 6,5 միլիոնի: Բնականաբար, նրանց մեջ կային անձնավորություններ, ովքեր հսկայական հետք են թողել պատմության մեջ։