Փետրվար ամսին թուրքերենի ուսուցչիս հանձնարարությամբ ընթերցեցի թուրք գրող Օրհան Փամուքի «Ձյուն» վեպը։ Հիմա ցանկանում եմ հակիրճ ներկայացնել բովանդակությունը՝ կետերով և հայտնել վերաբերմունքս ու կարծիքս կարդացածի վերաբերյալ։

Վեպը շատ գեղեցիկ է սկսվում։ Սկզբից պատմում է, թե ինչպես է թուրք վտարանդին՝ Քեզիր անունով, վերադառնում իր հայրենիք՝ Կարս, որտեղ նա ծնվել ու մեծացել է, սակայն երիտասարդ տարիքում քաղաքական հայացքների պատճառով աքսորվել է Գերմանիա՝ Մյունխեն՝ 12 տարով։ Գերմանիայում աշխատել է «Ջումհուրիյեթ» («Հանրապետություն») պարբերականում՝ որպես թղթակից։ Սկզբից պատմում է, թե ինչպիսի զգացողություններ ու տպավորություններ ունի գլխավոր հերոսը։ Նա երթևեկում է տրանսպորտով, նոր-նոր Ստամբուլից գալիս է Կարս։ Պատուհանից այն կողմ անընդհատ ձյուն է գալիս ու չի կտրվում։ Ու, ըստ իս, ձյան դերը խորհրդանշական է, քանզի ամեն կարևոր, թեկուզ և լարված ու անկողմնորոշված իրավիճակում, գլխավոր հերոսի խոսքը կտրվում է «հեղինակի կողմից» և ներկայացվում է, թե ինչպես է ձյուն գալիս, ինչպիսի մեծ ու «առատ» փաթիլներով է գալիս։ Այդպես գլխավոր հերոսը հասնում է Կարս՝ բացահայտելու երիտասարդ աղջիկների ինքնասպանությունը ու քաղաքապետի կայանալիք ընտրությունները։

Ընդհանրապես, վեպը ընթերցելիս ես շատ նշանակալից ու կարևոր եմ համարում այն, որ մեծ ուշադրության են արժանանում հայկական հուշակոթողները, եկեղեցիները, մշակույթն ու պատմությունը, ու հավատալով հեղինակի կենսագրությանն ու վեպի խոսքերին, պետք է ասեմ, որ վերջինս դեմ չէ հայերի «գոյությանը» և ընդհակառակը, ամեն կերպ փորձում է առաջ մղել, թե՛ ցեղասպանության, թե՛ վտարումների մասին լուրերն ու բամբասանքները։ Ու ոչ միայն հայերի, նաև հույների, քրդերի։ Ի դեպ քուրդ կերպարներ պատմվածքում նույնպես կան։ Այսպիսով, գլխավոր հերոսը քայլում է Կարսով, վերհիշում է այստեղ ապրած նրա անմոռանալի օրերն ու ժամանակները, հիշում է, թե ինչպես է դպրոց հաճախել, ընկերների հետ շփվել ու լավ օրեր անցկացրել։ Վեպում ներկայացված են շատ կարևոր վայրեր, որոնցից ամենահատկանշականն են «Նոր կյանք» հրուշակարանը, գլխավոր հերոսի հանգրվանած հյուրանոցը, մոտակա սրճարանները, իմամ-խատիբների ուսումնարանը, համալսարանը և այլ կարևոր վայրեր, որոնց մասին կփորձեմ ներկայացնել։ Երբ նա ժամանում է Կարս, նրան դիմավորում են որպես պատվավոր հյուր, ներկայացնում են քաղաքը, պատմում, թե ինչպես է զարգացել ու «ճոխացել» այն, սակայն «էջերը թերթելով» ակամա հասկանում ես, թե այդ «պերճ» խոսույթները իրականում ինչ նպատակով էին օգտագործված։ Գլխավոր հերոսին Կարսում դիմում էին որպես «Կա», և հետագայում ես այն նույնպես կօգտագործեմ գլխավոր հերոսին մատնացույց անելու համար։

Առաջին օրերի ընթացքում Կան զբոսնում է Կարսով, ծանոթանում է ու վերհիշում է իր վայրերը, որտեղ նա իր մանկությունն է անցկացրել։ Իր զբոսանքներից մեկի ժամանակ հանկարծակի հանդիպում է իր նախկին դասընկերուհուն՝ Իփեկին, ով համալսարանի ամենագեղեցիկ աղջիկն էր և ում ժամանակին սիրել էր Կան (ինչու ոչ նաև հիմա)։ Հետագայում նրան ամուսնանալու առաջարկ է անելու Կան։ Ինչպես նշեցի, վեպը անընդհատ ընդհատվել է ձյան պատճառով, և հիմա էլ, երբ Կան խոսում է Իփեկի հետ, պատմում է, թե ինչպես է ապրել Գերմանիայում, նորից ի հայտ են գալիս տեսարաններ, որտեղ հեղինակը պատմում է, թե ինչպիսի մեծ փաթիլներով է ձյուն գալիս։ Նաև համեմատում է այդ փաթիլները փետուրների հետ։ Կան շրջելով Կարսում, տեսնում է բազմադարյա շենքեր, որոնք կառուցել են հայերը։ Ինչպես հերոսը, այդպես էլ հեղինակը ատելություն սերմանելու փոխարեն, խաղաղություն են սերմանում, որն, ըստ խոսքի, գովելի է։ Երբ հեղինակն ու Կան պատմում են Կարսի մասին, միշտ հիշում են այն անվերջ ձգվող նեղ փողոցները, Կարսի հետամնացությունն ու անհարմար աշխարհագրական դիրքը, լքված ու մեկուսացված վիճակը, ինչպես նաև բնակչության անգրագիտությունն ու պատմական վերքը։ Հետևում թողնելով «20-րդ» էջը, հեղինակը պատմում է, թե ինչպես են երկու վաղեմի ընկեր՝ Կան ու նրա նախկին համակուրսեցին, հանդիպում, խոսում, զրուցում, և թե ինչպես է վերջինս հանկարծ պատմում, որ Իփեկի նախկին ամուսինը՝ Մուխթարը գտնվում է Կարսում հենց այդ պահին։ Իփեկն ու Մուխթարը ամուսնացած էին եղել, սակայն որոշ հանգամանքների բերումով բաժանվել էին։ Կարս գալու Կայի հիմնական նպատակն այն էր, որպեսզի բացահայտեր, թե ինչու են գեղեցիկ ու երիտասարդ աղջիկները ինքնասպան լինում և ո՞րն է դրա պատճառը։ Վեպում շատ է խոսվում Մուստաֆա Քեմալ Աթաթյուրքի թողած ժառանգության, դեմոկրատիայի, «քաղաքական» կամ «եվրոպական» իսլամի ու քաղաքականության մասին ու շատ հաճախ նույնիսկ համեմատականներ են տարվում ներկա ու նախկին իշխանությունների վերաբերյալ։ Ես գնահատեցի այն փաստը, որ այս գիրքը ինչ-որ տեղ նաև քաղաքական է, և այս կոնտեքստում մենք կարողանում ենք ավելի լավ բացահայտել աշխարհիկ թուրքերի մտածողությունն ու «հոգու» վերաբերմունքը հայերի, Հայաստանի, հայ ազգի, նրա պատմության, մշակույթի մասին։  Ի դեպ, «քաղաքական» կամ «եվրոպական» իսլամ թեզը, որը ես օգտագործեցի մի քանի նախադասություն առաջ, անիմաստ կերպով չեմ օգտագործել և վեպում հաճախ հանդիպում են այս թեզերը։ Պետք է նշեմ, որ աղջիկները հենց այս պատճառով էին ինքնասպան լինում։

Ինչպես բոլորս գիտենք, Թուրքիան իսլամական հանրապետություն է, որն, ըստ խոսքի, դավանում է մահմեդականություն, սակայն վեպի գործողությունները ընթանում են այն ժամանակներում, երբ ռազմական հեղաշրջումներ են տեղի ունենում, իսլամը «ոտնահարվում է», մարդիկ վախի ու անորոշության մեջ են, ու հենց այս պարագայում է հեղինակը գործածում այս թեզերը։ Կարսի իմամ-խատիբների համալսարանը, որն հատուկ ստեղծված էր ապագա իսլամական շահեր պաշտպանող դիվանագետներ, քաղաքական գործիչներ ստեղծելու համար, աչքի է ընկել իր «վատ ու անհարգալից» վերաբերմունքով հասարակ, մահկանացու թուրք ժողովրդի հանդեպ։ Սրան զուգահեռ, գործում էր նաև ուրիշ համալսարան, ավելի բարգավաճ, ավելի կոկիկ ու ժամանակակից։ Հենց այդ համալսարանը չէր թողնում, որպեսզի աղջիկները իրենց դավանանքի համաձայն կերն չադրաներ, և երիտասարդ աղջիկները չդիմանալով տղաների, տնօրինության ու տեղի իշխանությունների նվաստացուցիչ քաղաքականությանը, ինքնասպան էին լինում։ Սա էր հիմանկան պատճառը, թե ինչու էին աղջիկներին սպանված գտնվում իրենց իսկ բնակարաններում ու տներում։ Այսինքն, Թուրքիան հանդիսանալով մահմեդական պետություն միաժամանակ չէր թողնում, որպեսզի աղջիկները կրեն չադրա ու ընդհանարապես խոսեն կամ բարձրաձայնեն դրա մասին։ Սա իրոք որ կարևորագույն խնդիրն էր, որը ես հանդիպեցի վեպում։

Կան՝ որպես աշխարհիկ քաղաքական գործիչ, այն հարցին, թե ինչու է նա եկել Կարս, պատասխանում է, թե պարզապես կարոտել է, սակայն «դիմակի» հետևում թաքցրել է նրա իսկական ժամանելու պատճառը։ Մի խոսքով, Կայի համար սա շատ դաժան ու անթույլատրելի իրավիճակ էր Թուրքիայի տարածքում, որն նա ցանկանում էր կանխել, բայց դե արդեն թուրք հասարակությունը դրան սովորել էր, ու ամեն շաբաթ լուրերով հայտարարվող նոր ինքնասպանություններին թուրքերը անլուրջ էին վերաբերվում ու կարծում էին, թե դա սովորոկան է դարձել Կարսում և ինչ-որ տեղ «կապիկություն» է։

Մի խոսքով՝ ամեն ինչ այս վեպում թարս էր, խառնված, տեղ-տեղ անհասկանալի շրջապտույտներով ու փոփոխություններով լի, սակայն միևնույնն է դրանք ավելի հետաքրքիր էին դարձնում այն։

Վերլուծություն, սյուժեի շարունակություն․․․

Վեպի գործողությունները տեղի են ունենում Կարսում՝ Թուրքիայի արևելյան սահմանի աղքատ քաղաքում։ Գլխավոր հերոսը «Կա» մականունով թուրք բանաստեղծ է։ Կան 12 տարի առաջ որպես քաղաքական աքսորյալ փախել է իր հայրենի Թուրքիայից և այժմ ապրում է Գերմանիայի Ֆրանկֆուրտ քաղաքում: Կան վերադառնում է Կարս՝ երիտասարդ մահմեդական կանանց շրջանում ինքնասպանությունների աճի մասին պատմելու քողի տակ: Այնուամենայնիվ, Կայի գալու իրական պատճառն այն է, որ նա հույս ունի ամուսնանալ գեղեցիկ և խուսափողական Իփեկ Հանումի՝ նախկին դասընկերուհու հետ, ով երեք տարի առաջ բաժանվել է իր ամուսնուց՝ Մուխթար բեյից: Կան ծրագիր ունի՝ ստիպելու Իփեկին սիրահարվել իրեն և համոզել նրան գալ Գերմանիա՝ դառնալու իր կինը:

Երբ Կան հասնում է Կարս, նա իմանում է, որ զանգվածային ձնաբուքը քաղաքը մեկուսացրել է մնացած աշխարհից: Նա արագ սիրահարվում է Իփեկին և ոգեշնչվում է գրել շլացուցիչ պոեզիա, բայց նրա երջանկությունն ավարտվում է, երբ նա ականատես է լինում Կրթական ինստիտուտի տնօրենի սպանությանը, որն արմատական ​​կերպով վրեժ է լուծում ինքնասպանության համար (մեկ աղջիկ մահացել է այն բանից հետո, երբ նրան հեռացրել են դպրոցից՝ գլխաշորի պատճառով): Սունայ Զաիմ անունով հյուծված, մեգալոման՝ դերասան-քաղաքական գործիչը, օգտվելով Կարսի մեկուսացումից, իր թատերախմբի կողմից բեմադրվող «Իմ Հայրենիք կամ իմ գլխաշորը» պիեսի հովանավորությամբ ձախակողմյան բռնի հեղաշրջում է իրականացրել։

Կան հանդիպում է Նեջիպի՝ հմայիչ և զգայուն իսլամիստ երիտասարդի հետ, ով սպանվում է Սունայ Զաիմի բանակի կողմից։ Նա կապուտաչյա, հանելուկային և խարիզմատիկ իսլամիստ զինյալ է, որով Կան և՛ հիանում է, և՛ վախենում։ Կադիֆեն՝ Իփեկի կրտսեր քույրը և «գլխաշորով աղջիկների» առաջնորդը ռոմանտիկ կապ ունի Բլյուի հետ։ Կան պարփակված է իր աշխարհիկ, «եվրոպական» տեսակետի և Աստծո հանդեպ աճող հավատի և Կարսի ժողովրդի հանդեպ կարեկցանքի միջև:

Երեք ճակատագրական, մարդասպան օրերի ընթացքում Սունայ Զաիմը և նրա մոտիկ ընկեր Զ. Դեմիրքոլը «լուսավորում» են Կարսի բնակիչներին, ձերբակալում, հարցաքննում և սպանում են իսլամիստ երիտասարդներին, խոշտանգում ու ծեծում կասկածյալ ֆունդամենտալիստներին և ահաբեկում բնակչությանը։ Սունայի հսկողության տակ են նաև Կարսի հեռուստակայանը և «Սահմանային քաղաք» թերթը, որը պատկանում է Սերդար բեյ անունով էքսցենտրիկ մարդուն: Կան դժվարանում է կողմնորոշվել իրեն շրջապատող քաղաքական ինտրիգներով, բայց երջանկություն է գտնում բանաստեղծություն գրելով և Իփեկին հետապնդելու մեջ:

Կան խորապես հիասթափվում է, երբ իմանում է, որ Իփեկը մի գաղտնիք ունի․ նա սիրում էր Բլյուին և Մուխթարի հետ ամուսնության ընթացքում կրքոտ սիրավեպ է ունեցել նրա հետ։ Ձյունը հալչում է, և շուտով ճանապարհները կբացվեն, ինչը նշանակում է Սունայ Զաիմի հեղաշրջման ավարտը, քանի որ զինվորականները նրան տապալելու են, երբ Կարսը նորից բացվի արտաքին աշխարհի համար: Կան և Իփեկը պատրաստվում են թողնել ամեն ինչ և միասին գտնել նոր երջանկություն Գերմանիայում, երբ նրանք կարողանան հեռանալ Կարսից:

Կարսում իսլամական ֆունդամենտալիստական ​​շարժումը ճնշելու վերջին փորձի ընթացքում Սունայ Զաիմը առևանգում է Բլյուին և առաջարկում Կային գործարք։ Կապույտի հանդեպ սիրուց ելնելով Կադիֆեն գնում է աշխատանքի։ Սունայը ազատում է Բլյուին, ով նորից թաքնվում է՝ սպասելու հեղաշրջման ավարտին։ Այնուամենայնիվ, Կայի ճնշող խանդը Կապույտի նկատմամբ ստիպում է նրան դատապարտել Բլյու Դեմիրկոլային, և Բլյուն սպանվում է:

Կայի դավաճանությունը ոչնչացնում է Իփեկի կապվածությունը նրա հանդեպ, իսկ Կան Կարսը թողնում է միայնակ՝ ավերված։ Կադիֆեն պիեսում խաղում է Սունայ Զաիմի դերը և բեմում հանում է գլխաշորը։ Պիեսի ժամանակ Սունայ Զաիմը Կադիֆեին տալիս է ատրճանակ, որը, նրա կարծիքով, դատարկ է: Սունայ Զաիմը նրան ասում է, որ կրակի։ Կադիֆեն ցնցված է մնում, երբ ատրճանակը կրակում է, և նա սպանվում է։ Զինվորականները գալիս են, հեղաշրջումն ավարտվում է, Կարսում կարգուկանոն է վերականգնվում։

Իր կյանքի սերը կորցնելու պատճառով շփոթված Կան վերադառնում է Ֆրանկֆուրտ և իր կյանքի վերջին չորս տարին անց է կացնում թշվառ ու սրտացավ: Կային գնդակահարում են Ֆրանկֆուրտի փողոցներում առեղծվածային հանգամանքներում, և պատմողը՝ Կայի մանկության ընկերը, այժմ փնտրում է նրա սպանողին: Նա նաև հույս ունի վերադարձնել Կայի կանաչ պոեզիայի գիրքը, որը պարունակում է 19 բանաստեղծություն, և որը գրել է Կան Կարսում։ Վեպի վերջում պատմողը բացահայտում է, որ ինքն է հեղինակը՝ Օրհան Փամուքը, և նա մեկնում է Կարս՝ բացահայտելու Կայի մահվան առեղծվածը և նրա պոեզիան։

Ընդհանուր իմաստ․․․

Օգտագործելով պոստմոդեռն տեխնիկաներ, որոնք լղոզում են արվեստի և կյանքի, թատրոնի և քաղաքականության միջև սահմանները՝ Օրհան Փամուքը ուսումնասիրում է գրականության կարողությունը՝ պատկերելու սոցիալապես, քաղաքական և պատմականորեն մարգինալացված մարդկանց կյանքը: Ինչպես Կարս քաղաքը հնագույն և ժամանակակից թյուրիմացությունների միկրոտիեզերքն է, այնպես էլ Ձյունը իսլամիզմի և աշխարհիկության, գավառականության և կոսմոպոլիտիզմի, Արևելքի և Արևմուտքի միջև բարդ հարաբերությունների միկրոտիեզերքն է: