Պատասխանե՛ք հետևյալ հարցերին՝

1. Ե՞րբ են սկսվել Երկրորդ համաշխարհային և դրա մասը կազմող Հայրենական մեծ պատերազմը։

Երկրորդ համաշխարհային պատերազմը սկսվել է 1939 թվականի սեպտեմբերի 1-ին, երբ նացիստական Գերմանիան հարձակվեց Լեհաստանի վրա, ինչին հաջորդեց Մեծ Բրիտանիայի և Ֆրանսիայի կողմից Գերմանիային պատերազմ հայտարարելը։ Այնուամենայնիվ, պատերազմի ընթացքը կտրուկ փոխվեց 1941 թվականի հունիսի 22-ին, երբ Գերմանիան, խախտելով չհարձակվելու մասին պայմանագիրը, հարձակվեց Խորհրդային միության վրա։ Այս օրվանից էլ սկսվեց Երկրորդ համաշխարհային պատերազմի բաղկացուցիչ մասը կազմող Հայրենական մեծ պատերազմը, որը ԽՍՀՄ ժողովուրդների կողմից մղվեց ընդդեմ ֆաշիստական ագրեսիայի և տևեց մինչև 1945 թվականի մայիսի 9-ը։

2. Պատերազմական ժամանակի պահանջներին համապատասխան՝ ի՞նչ փոփոխություններ կատարվեցին խորհրդային Հայաստանի տնտեսության մեջ։

Հայրենական մեծ պատերազմի բռնկման պահից սկսած՝ Խորհրդային Հայաստանի տնտեսության գլխավոր նպատակը դարձավ «Ամեն ինչ ռազմաճակատի համար, ամեն ինչ հաղթանակի համար» կարգախոսն իրականացնելը։ Տնտեսության մեջ տեղի ունեցան արմատական կառուցվածքային փոփոխություններ, որոնք հիմնականում ուղղված էին ռազմական պատվերների կատարմանը և թիկունքի ապահովմանը։

Արդյունաբերությունը դարձավ տնտեսության ամենակարևոր ճյուղը։ Բազմաթիվ գործարաններ անցան ռազմական արտադրության՝ փոխելով իրենց արտադրական պրոֆիլը (կոնվերսիա), իսկ նորերը կառուցվեցին կամ տեղափոխվեցին։

Գյուղատնտեսությունը բախվեց մեծ դժվարությունների, քանի որ հազարավոր գյուղացիներ զորակոչվեցին ռազմաճակատ, իսկ տեխնիկայի զգալի մասը փոխանցվեց բանակին։ Այնուամենայնիվ, գյուղատնտեսությունը պարտավոր էր ապահովել թիկունքը և ռազմաճակատը սննդամթերքով։

3. Աշխարհի տարբեր երկրներից և ՀԽՍՀ-ից որքա՞ն հայեր են մասնակցել պատերազմին։

Երկրորդ համաշխարհային և Հայրենական մեծ պատերազմներին մասնակցել է մոտ 600,000 հայորդի, որոնցից շուրջ 300,000-ը զորակոչվել են անմիջապես Խորհրդային Հայաստանից (ՀԽՍՀ), իսկ մնացածը՝ ԽՍՀՄ այլ հանրապետություններից և սփյուռքի երկրներից (մոտ 100,000): Այս հսկայական մասնակցությունը (հաշվի առնելով ՀԽՍՀ փոքր բնակչությունը) հանգեցրել է ծանր կորուստների, քանի որ մարտի դաշտերում զոհվել կամ անհետ կորել է ավելի քան 200,000 հայ զինվոր։ Հայ ազգի ներդրումը ռազմական գործում մեծ է եղել՝ կազմավորվել են վեց հայկական ազգային դիվիզիաներ (որոնցից 89-րդ «Թամանյան» դիվիզիան հասել է մինչև Բեռլին), իսկ հայ ժողովրդի զավակներից հինգն արժանացել են բարձրագույն զինվորական կոչումների՝ դառնալով մարշալ կամ ծովակալ, ինչը վկայում է հայերի նշանակալի դերի մասին հաղթանակի կերտման գործում։

4. Թվարկեք նշանավոր հայ պարտիզաններին։

  1. Արամայիս Հովսեփյան
  2. Սերգեյ Հարությունյան
  3. Հովհաննես Պետոյան
  4. Մկրտիչ Դաշտոյան
  5. Գևորգ Քոլոզյան
  6. Գեորգի Հարությունյան

5. Սփյուռքահայ և հայաստանցի ի՞նչ նշանավոր հերոսներ և զորահրամանատարներ գիտեք․ պատմեք նրանց մասին։

Միայն ԱՄՆ-ի բանակում ծառայում էին 20 հազար հայեր: Նրանցից լեյտենանտ Երվանդ Ղերվիշյանը արժանացավ Ամերիկայի հերոսի՝ «Կոնգրեսի պատվո մեդալ» շքանշանի, որով պատերազմի տարիներին ԱՄՆ-ի բանակում պարգևատրվել է ընդամենը 87 մարդ: Ամերիկյան բանակի գեներալներ դարձան Զորրո Մարտիրոսյանը և Հայկ Շեքերջյանը: Ավելի քան 30 հազար հայ մարտնչում էր Անգլիայի և Ֆրանսիայի բանակներում:

Մեծ թվով սփյուռքահայեր մասնակցեցին Գերմանիայի կողմից գրավված երկրների դիմադրական-պարտիզանական շարժմանը։ Իր անունը փառքով պսակեց բանաստեղծ Միսաք Մանուշյանը, որը հետմահու արժանացավ Ֆրանսիայի դիմադրական շարժման հերոսի կոչման։ Մանուշյանի խմբին և հայ ռազմագերիներին մեծ օգնություն ցուցաբերեցին համահայտնի Շառլ Ազնավուրի ծնողները, քույրը և անձամբ երգիչը։ Ֆրանսիայում հերոսի մահով ընկան Լուիզա (Լու) և Արփիար Ասլանյանները։

Ավելի քան 300 հազար հայորդիներ կռվեցին Հունաստանի պարտիզանական կռիվների ընթացքում։ Առաջնորդ Բուլղարիայում հիշում են հերոսի պարտիզան Հերմինե Ռազգրադլյանի (Սաշկայի) անունը, որին գերմանացիները դավաճանությամբ բռնեցին և տանջանքների ենթարկեցին։ «Ազատություն» հայկական պարտիզանական ջոկատը կռվում էր Հունաստանի ազատագրական բանակի շարքերում։

6. Որքա՞ն հայ և հայաստանցի է արժանացել ԽՍՀՄ հերոսի կոչում։

Ընդհանուր առմամբ, բոլոր պատերազմների և հետպատերազմյան տարիների ընթացքում սխրանքների համար Խորհրդային միության հերոսի կոչում է ստացել մոտ 108 հայազգի զինվորական և գործիչ։

Խորհրդային Միության բարձրագույն պարգևին՝ ԽՍՀՄ Հերոսի կոչմանը, Հայրենական մեծ պատերազմի, դրան նախորդող խորհրդա-ֆիննական պատերազմի և հետպատերազմյան տարիների ընթացքում սխրանքների համար արժանացել է ավելի քան 100 հայազգի զինծառայող և գործիչ, որոնցից մեծ մասը՝ շուրջ 99-ը, այդ բարձր կոչումը ստացել է 1941-1945 թվականների պատերազմի ժամանակ։ Հայ ժողովուրդն ունի նաև երկու կրկնակի հերոս՝ Խորհրդային Միության Մարշալ Հովհաննես Բաղրամյանը և լեգենդար օդաչու Նելսոն Ստեփանյանը։ Բացի հայազգի հերոսներից, ԽՍՀՄ Հերոսի կոչմանն են արժանացել նաև մոտ 10 այլազգի քաղաքացիներ, որոնք զորակոչվել էին անմիջապես Հայկական ԽՍՀ-ից։ Այսպիսով, հայերը ԽՍՀՄ ժողովուրդների շրջանում իրենց թվաքանակին համեմատությամբ ամենաբարձր տեղերից մեկն են զբաղեցնում պարգևատրվածների ընդհանուր թվով։

7. Հայ ժողովուրդը ինչ ներդրում ունեցավ Ֆաշիզմի դեմ տարած հաղթանակում։

Հայ ժողովուրդն իր ներդրումն ունեցել է Երկրորդ համաշխարհային պատերազմում (1939-1945 թթ.)՝ հատկապես Հայրենական մեծ պատերազմի տարիներին (1941-1945 թթ.)։ Ընդհանուր առմամբ, պատերազմին մասնակցել է մոտ 600,000 հայորդի, որոնցից մոտ 300,000-ը զորակոչվել են անմիջապես Խորհրդային Հայաստանից (ՀԽՍՀ), իսկ մնացածը՝ ԽՍՀՄ այլ հանրապետություններից և սփյուռքից։ Ցավոք, այս մարտիկներից ավելի քան 200,000-ը զոհվել են ռազմի դաշտում, ինչը մեծ կորուստ էր ՀԽՍՀ փոքր բնակչության համար։

Հայերը ակտիվ մասնակցություն են ունեցել ռազմաճակատի բոլոր հատվածներում, ներառյալ Մոսկվայի, Ստալինգրադի, Կուրսկի, Կովկասի ճակատամարտերը, ինչպես նաև Բեռլինի գրավումը։ Կարմիր բանակի կազմում կռվել են վեց հայկական ազգային դիվիզիաներ (օրինակ՝ 89-րդ «Թամանյան» դիվիզիան, որը մասնակցել է Բեռլինի գործողությանը)։ Հայ զինվորականներից մոտ 106-ը արժանացել են ԽՍՀՄ բարձրագույն կոչմանը՝ Խորհրդային Միության հերոսի կոչման, իսկ երկուսը՝ կրկնակի (Մարշալ Հովհաննես Բաղրամյան և օդաչու Նելսոն Ստեփանյան)։ Հինգ հայորդի հասել է բարձրագույն զինվորական կոչումների՝ դառնալով մարշալ կամ ծովակալ (Հ. Բաղրամյան, Հ. Իսակով, Հ. Բաբաջանյան, Ս. Խուդյակով, Ս. Ագանով)։ Բացի այդ, 30,000-ից ավելի հայեր մարտնչում էին Միացյալ Նահանգների, Ֆրանսիայի և Անգլիայի բանակներում, իսկ Միսաք Մանուշյանը դարձավ ֆրանսիական դիմադրության խորհրդանիշը։

Միևնույն ժամանակ, Հայաստանի ԽՍՀ-ն ապահովում էր ռազմաճակատի թիկունքը՝ տրամադրելով զինամթերք, հագուստ և սնունդ։ Պատերազմի ընթացքում Հայաստանում հիմնադրվեցին ռազմական նշանակության նոր ձեռնարկություններ, իսկ հայ ժողովուրդը հավաքագրեց զգալի գումարներ՝ տանկային շարասյուներ և ավիացիոն էսկադրիլիաներ կառուցելու համար։

8. Հայրենական մեծ պատերազմի հերոսներից մեկի մասին գրեք տեղեկատվական նյութ։

Նելսոն Գևորգի Ստեփանյանը ծնվել է 1913 թվականին Շուշիում (Արցախ)։ Նա դարձավ Բալթիական նավատորմի ռազմաօդային ուժերի ամենանշանավոր օդաչուներից մեկը՝ հայտնի որպես «Բալթիկայի փոթորիկ»։

Ռազմական ուղին և սխրանքները

Նելսոն Ստեփանյանը մասնագիտացել է որպես Իլ-2 գրոհային ինքնաթիռի օդաչու։ Նրա մարտական գործողությունները հիմնականում ընթացել են Բալթիկ ծովի և Լենինգրադի ճակատում։

  1. Լենինգրադի պաշտպանություն. Պատերազմի առաջին ամիսներից նա ակտիվորեն մասնակցել է քաղաքի պաշտպանությանը՝ կատարելով բազմաթիվ մարտական թռիչքներ։
  2. Առաջին Հերոսի կոչում. Արդեն 1942 թվականի հոկտեմբերին, ցուցաբերած արիության, թշնամու մեծ քանակությամբ տեխնիկա և կենդանի ուժ ոչնչացնելու համար (որի ընթացքում ոչնչացրել էր ավելի քան 20 տանկ, 600 մեքենա և ավելի քան 80 զենիթային կրակակետ), նա արժանացել է Խորհրդային Միության հերոսի առաջին կոչմանը։
  3. Ղրիմի և Սևաստոպոլի ազատագրում. 1944 թվականին Ստեփանյանը մասնակցել է Ղրիմի ճակատամարտին, որտեղ նրա գրոհային ավիացիոն գունդը ցուցաբերել է բացառիկ հմտություն։

Հերոսական մահը

1944 թվականի դեկտեմբերի 14-ին՝ Լիեպայայի (Լատվիա) մարտերի ժամանակ, Ստեփանյանի գունդը հերթական հարձակումն էր իրականացնում թշնամու նավերի և կուտակումների վրա։ Ծանր մարտի ընթացքում նրա ինքնաթիռը խփվել է։ Կրակ բռնած Իլ-2-ը նա կտրուկ ուղղել է թշնամու զինվորական նավերի վրա, որի հետևանքով քաջաբար զոհվել է։

Իր մահից հետո՝ 1945 թվականի մարտի 6-ին, Նելսոն Ստեփանյանին շնորհվել է Խորհրդային Միության կրկնակի հերոսի կոչում։ Նա Հայաստանը ներկայացնող ամենաճանաչված ռազմական գործիչներից է, ում բրոնզե կիսանդրին կանգնեցվել է Երևանում։