Քանի որ Աշոտ Բագրատունու շնորհիվ Հայաստանը անկախացավ, անհրաժեշտ էր ամրապնդել այդ անկախությունը։ Արաբները չէին հաշտվել հայերի անկախության հետ։ Նրանք Յուսուֆ ատրպատականի գլխավորությամբ հարձակվեցին հայերի վրա, սակայն հաջողության չհասան, դե իսկ Յուսուֆն էլ փորձեց դիմել խորամանկ քայլի՝ օգտվելով հայ նախարարների միջև ծագած վեճից։ Գագիկ Արծրունու և Սյունիքի նախարարության միջև վեճ էր առաջացել Նախճավան գավառի պատկանելության շուրջ։ 908 թ. Յուսուֆը թագ է ուղարկում դժգոհ Գագիկին և հռչակում հայոց թագավոր։ Նրանք միասին ներխուժում են Հայաստան, սակայն Երնջակ բերդի կայազորն իրականացնում է հակաարաբական պայքար։ Հայերը չհանձնվեցին։ Գազազած Յուսուֆը Սմբատին սպանեց և մարմինը խաչեց Դվինի դարպասներին։ Սա անկախությունը կորցնելու լուրջ վտանգ էր ներկայացնում։ Հայ ժողովուրդը կրկին ոտքի կանգնեց։ Արաբները կրկին հարձակվեցին հայերի վրա։ Հայ ժողովրդի պայքարը գլխավորեց Աշոտ 2-րդը, որին քաջության համար ժողովուրդը կոչեց Երկաթ (914-928թթ.)։ Նրա շուրջը համախմբվեցին հայ իշխանները, վերակազմվեց բանակը 921 թ. Սևանի ճակատամարտում Աշոտ Երկաթը ջախջախեց արաբ զորավար Բեշիրի զորքին։ Սևանից նահանջող արաբները պարտություն կրեցին Գառնիի մոտ Գևորգ Մարզպետուն ու փոքրաթիվ ջոկատից։ Այս դեպքերը նկարագրված են Մուրացանի <<Գևորգ Մարզպետունի >> պատմավեպում։ Աշոտ Երկաթը իր թագադրության վայրը՝ Երազգավորսը դարձրեց մայրաքաղաք: 922 թ. Բաղդադի խալիֆը ոչ միայն թագ ուղարկեց Աշոտին, այլև նրան ճանաչեց շահնշահ (արքայից արքա)։ Դա նշանակում էր, որ հայոց թագավորը գերապատվություն էր ստանում ինչպես հարևան երկրների, այնպես էլ արաբական ամիրայությունների նկատմամբ։
Աշոտի մասին շատ նյութեր չկան պատմիչների կողմից, քանզի նա պարզապես չէր թողնում նրանց իր մասին որևէ բան գրել։ Ունի հրեական ծագում՝ Բագադատ, Բագարատ, նույնիսկ Շամբատ։ Բագրատունիների ծագումնաբանական արմատները հասնում են առնվազն մինչեւ Արատտա պետության և Վանի թագավորության ժամանակներում գոյություն ունեցած Բագադատա, Բագա, Բագարնա կամ Բագավանդա անունները կրած տոհմերը և Բագբատու, Բագբաշտու կամ Բագմաշտու ցեղանունն ու դիցանունը, որոնք ծագում են հնդեվրոպական-արիական բագ արմատից։ 894 թվականին տեղի է ունենում սարսափելի բնական աղետ՝ երկրաշարժ, որի պատճառով Դվին մայրաքաղաքը դառնում է կիսավեր և անպաշտպան։ Երկրաշարժի պատճառով զոհվում է շուրջ 70 հազար մարդ։ Օգտվելով բարենպաստ պայմաններից՝ Աֆշինը նորից զորք է հավաքում և ներխուժում Հայաստան։ Ճակատամարտը տեղի է ունենում Արագածոտն գավառի Դողս գյուղում, որտեղ Աֆշինի զորքերը ջախջախիչ պարտության են կրում և ստիպված լինում խաղաղություն խնդրել Սմբատից։ Հայաստանում հաստատվում է կարճատև խաղաղություն, որը Սմբատն օգտագործում է կենտրոնացված պետություն հիմնելու համար։ 901 թվականին Աֆշինին փոխարինում է Յուսուֆը, որը արշավում է Հայաստան և գրավում Դվինը։ Սմբատը պաշարում է քաղաքը և հետ գրավում այն․ Յուսուֆ ամիրան ստիպված էր նահանջել Ատրպատական։ 903 թվականին աբխազները սկսում են ասպատակել Գուգարքը և Վիրքը։ Սմբատը հավաքագրում է մի ահռելի զորք և արշավում Աբխազաց թագավորություն, գրավում այն, ապա իր երկրին միացնում մի շարք աբխազական գավառներ, այդ թվում՝ Կղարջքը և Արտահանը։ Նա միանգամից թագ է ուղարկում Գագիկին և նրան ճանաչում «հայոց արքա»։ Միաժամանակ՝ 909 թվականին Յուսուֆը զորքով Ատրպատականի կողմից ներխուժում է Հայաստան։ Վճռական ճակատամարտը տեղի է 910 թվականին ունենում Ձկնավաճառում, որտեղ Սմբատը պարտություն է կրում, քանի որ Սևորդյան իշխանները դավաճանում են նրան։
Սմբատ Ա-ի որդին՝ Աշոտ Բ Երկաթը, տևական պայքարում (914–922 թվականներ) վտարել է արաբներին, սանձել կենտրոնախույս ուժերին, միավորել երկիրը։ Անզավակ Աշոտ Բ-ին հաջորդել է եղբայրը՝ Կարսի կառավարիչ Աբասը։ Նա Բագրատունիների արքունիքը տեղափոխել է Կարս, իսկ կաթողիկոսական աթոռը՝ Աղթամար կղզուց Շիրակ։ Աբասի որդու՝ Աշոտ Գ Ողորմածի օրոք սկսվել է Բագրատունյաց Հայաստանի բարգավաճման նոր ժամանակաշրջան։ Բագրատունիների թագավորությունը տարբեր ժամանակամիջոցներում տարբեր մայրաքաղաքներ ուներ՝ Դվին, Շիրակավան, Բագարան, Կարս, Անի։ Անին շատ արագ մեծացավ, բարգավաճեց, հատկապես՝ Սմբատ Բ Տիեզերակալ արքայի գահակալման տարիներին (977-990)։ Այդ տարիներին Անին, Կոստանդնուպոլսից ու Անտիոքից հետո, իր 120-150.000 բնակչությամբ աշխարհի երրորդ քաղաքն էր։ Հայոց արքաները մեծ ուշադրություն էին դարձնում Անիին, որը պատմական աղբյուրներում հանդես է գալիս որպես «մեծ ու շեն, տիեզերական» մակդիրներով։
Հետաքրքիր փաստ՝ Գագիկ Ա թագավորը ժամանակին շատ հայասեր է եղել։ Իր կառավարման օրոք, նա անձամբ պատժել է հույն աշխատավորին այն պատճառով, որ նա իր շան անունը դրել էր հայ՝ նվաստացուցիչ նկատառումներով։ Գագիկ Ա-ը հզոր դիվանագետ էր, ուստի այդ երևույթը օգտագործեց իր օգտին։ Հույնը ցանկանում էր ամեն կերպ փախչել, փոխել հարցը, նա նույնիսկ պատասխանում էր, թե տարածքում ամենուժեղ շունը իրենն է, ուստի հայ է դրել իր անունը, որպեսզի տարբերվի ու սարսափեն, չէ որ հայը նույնպես ուժեղ է։ Սակայն, իհարկե, այսպիսի խաբեբայությունները չընդունվեցին Գագիկ Ա-ի մոտ։
Հետաքրքիր դեպք՝ Երբ ձիապահ Վասիլին հաջողվեց դառնալ Բյուզանդիայի թագավոր ու սպանել նախկին ղեկավարին, նա կարգադրեց, որպեսզի իրեն թագավոր հռչակի անձամբ Բագրատունյաց տոհմի ներկայացուցիչը՝ Աշոտ Ա-ը։ Վասիլը այդ քայլով ցանկանում էր ցույց տալ նվիրվածությունը հայ ժողովրդի հանդեպ, նույնիսկ հեղինակությունը բարձրացնելու համար, ասում էր, թե Արշակունիների տոհմից է ու դա ապացուցելու համար հենց Աշոտ Ա-ին էր խնդրել, որպեսզի վերջինիս թագադրի։ Այդպես էլ եղավ։ Սակայն, պետք է արձանագրենք, որ Բյուզանդիան հզոր պետություն էր, ինչպես ներկայիս Միացյալ Նահանգները, իսկ Արաբական Խալիֆությունը՝ մեր ոխերիմ դաշնակիցն էր, ներկայիս՝ սլավոնական Ռուսաստանը։ Ու Բյուզանդիայի թագավորին թագադրելու դեպքը կարելի է համեմատել մեր օրերի հետ, թե ՀՀ նախագահը թագադրեր ԱՄՆ-ի նախագահին։
Դավիթ Մուրադյան 