Ինքնօգնություն

«Չարին հակառակ չըկենալու» վրա ես նայեցի ինքնապաշտպանության տեսակետից: Ինձ ասողներ եղան, թե ես այդ բանն այնպես չեմ բացատրում , ինչպես Տոլստոյը: Պետք է գիտենալ սակայն, որ Տոլստոյը չի ասում, թե «չարին չպետք է հակառակ կենալ»: Սա կնշանակե՝ «չարիքին պետք է հակառակ կենալ, միայն ոչ չարիքով»:

Ես էլ հո չե՞մ ասում, թե՝ երբ մեկը քո տունը կրակ տա, դու էլ գնա նրանը կրակ տուր: Այլ թե՝ «երբ տեսնում ես, որ տունդ կրակ են տալիս, աշխատիր թույլ չտալ, և պաշտպանիր ինչով որ կարող ես»:

Գոյության պաշտպանությունը հակառակ չէ ոչ մի օրենքի:

Բայց եթե դուրս կգա, որ դա հակառակ է Տոլստոյի ասածներին, թող լինի հակառակ, քանի որ նա մի մարդ է սխալական, իսկ տիեզերական օրենքները հավիտենական են:

Թող այս բանը լավ իմանա կրթվող հայ սերունդը և սիրե ու պաշտպանե իր դժբախտ ազգն ու լեզուն, իր պապերի թողած ավերակները և իր ծնող եկեղեցին:

Ինքն իրան չպատվողը ուրիշից պատիվ սպասելու իրավունք չունի: Ինքն իրան չօգնողը նույնիսկ աստծուց օգնություն հուսալու իրավունք չունի: Մեզ պես խեղճ ազգերը միայն ինքնօգնությամբ կարող են զորեղանալ և պահպանել իրանց գոյությունը: Դժբախտ ազգերի ամեն մի գիտակից անդամի մեջ շատ զարգացած է լինում ինքնապաշտպանության զգացումը: Դրանք դառնում են մի-մի լուսատու ճրագ և լուսավորում իրանց ազգակիցների առաջադիմության ուղին… դեպի ԻՆՔՆՕԳՆՈՒԹՅՈՒՆ…

• Դուրս բեր մտքեր, արտահայտիր քո վերաբերմունքը: 100 տարի անց արդիակա՞ն են այս մտքերը, թե՝ ոչ. ինչպե՞ս:

Թող այս բանը լավ իմանա կրթվող հայ սերունդը և սիրե ու պաշտպանե իր դժբախտ ազգն ու լեզուն, իր պապերի թողած ավերակները և իր ծնող եկեղեցին:

Սա ամենաճիշտ նախադասություն-արտահայտությունն էր այս հոդվածի մեջ, քանի որ այդտեղ լավ բնութագրվում է այսօրվա հայ ազգի վիճակը։ Իհարկե հեղինակը շատ տարիներ առաջ է սա գրել, բայց վիճակն ու արդիականությունը նույնն են մնացել։ Ճիշտ է ասվում հոդվածում ինքնապաշտպանվելու մասին։ Պետք չէ ուրիշի տուն այրել, եթե նա քոնն է այրել, պետք է ամբողջ պաշտպանել այն, հոգալ այդ տան համար, քանի որ եթե ուրիշի տան վրա կենտրոնանանք, ապա այդ իրադարձությունը կարող է զարգանալ երկու ուղղով, որն կարող են լինել բացասական։ Եթե մարդու տունը այրում է մի ուրիշ մեկը, իսկ այդ մարդը վառում է մեկը տունը դառնում է շրջապտույտ իրադարձություն։ Առաջին ուղղին կլինի այն, որ իրադարձությունը կլինի այնպես, ինչպես շատ երկրներում են դատում, ով ուժեղ է և ով ավելի ազդեցիկ է, ապա ինքը անմեղ է։ Այսինքն այս ժամանակ մեղավոր կարող է դուրս գալ տուժողը։ Սա առաջին բացասական ուղղին է, մյուսը դա ուշադրություն չդարձնել է։ Եթե մարդու տունը այրում են, իսկ ինքը շտապում է այրել մեկ ուրիշի տունը, ապա նա չի մտածում իր տան մասին։ Տունը կայրվի, կքանդվի ու կհասնի գետնի մակարդակի։ Իսկ տան տերը պետք է զղջա իր արարքի համար։ Դա է փոխանցում հեղինակը, պետք է ուշադրություն դարձնել սեփական իրերը հանդեպ, կարևոր բարեկամների ու մարդկանց հանդեպ։ Պետք է վերջ ի վերջո, ուշադրություն դարձնել տան համար, քանզի այդ տունը նույնպես սեփականություն է իրենից ներկայացնում ու պահանջում է պաշտպանություն։ Տունը կվառվի, և այլևս վայր չի մնա բնակվելու համար։ Իմ կարծիքով այդ խրատը միշտ լինելու է, քանի որ ոչ բոլորը, բայց շատերը ձգտում են վատություն անել մյուսին, չմտածելով, թե ինչ են կորցնում դրանից։ Նախ պետք է մտածել քայլ անելուց առաջ, հետո էլ պաշտպանության համար։ Պետք է լինել մասամբ ուշադիր այն մարդկանց հանդեպ, ովքեր շատ կարևոր դեր ունեն մեր կյանքում։ Երբ տունդ կրակ են տալիս, փորձի թույլ չտալ, այս նախադասությամբ է նկարագրվում ամբողջ հոդվածը։ Իսկ հարյուր տարի հետո միգուցե այդ բնավորության գիծը կկորչի մարդկանց միջից, ու մարդկությունը կդառնա ավելի ներողամիտ ու ավելի ուշադիր սեփականության հանդեպ։ Այդ հարցը կանխատեսելի չէ, ժամանակը ցույց կտա։ Ես այս մտքի հետ լիովին համաձայն եմ, որովհետեւ դրա վրա է հիմնված մարդկանց ատելությունը ուրիշների նկատմամբ։ Հենց սրանով հարկավոր է կրթվի մեր հայ ազգը, դառնա ավելի ներողամիտ ուրիշների հանդեպ։ Սա ճիշտ դաստիարակություն է հաջորդ սերունդների հանդեպ։ Մեր հայ հողը, մեր ավերակները, որոնք փոխանցել են մեզ մեր պապերը մենք պետք է պաշտպանենք։ Հարձակվելով թշնամու հողերի վրա, ու քանդելով այն, նրանք ոչինչ չեն կորցնում։ Բայց եթե նրանք հարձակվում են մեր հողի վրա ու ավերում այն, մենք դրանից կորցնում ենք մեր մշակույթը, մեր հայ հողն ու պատմությունը։

Մեզ պես խեղճ ազգերը միայն ինքնօգնությամբ կարող են զորեղանալ և պահպանել իրանց գոյությունը:

Այս միտքը նույնպես շատ ուժեղ ու շատ զորեղ իմաստություն է փոխանցում։ Բայց ճիշտ է։ Մենք գերտերություն չենք, մենք չունենք ոչ լավ անցյալ, ոչ էլ ներկա։ Մենք մեր ամբողջ կյանքում միշտ եղել ենք աղետը կենտրոնում, ու միշտ տուժել ենք դրանից։ Մեր պատմությունը շատ ցավալի, արյունոտ ու դաժան է եղել, բայց մենք կարողացել ենք անցնել դրա միջով և շարունակել ապրել, արարել։ Մեզ պես խեղծ ազգերը միայն ինքնօգնությամբ կարող են զորեղանալ, այսինքն մեր ազգը կարող է մեզանով ուժեղանալ՝ մեր գիտությամբ, ուժով, սիրով, զորեղությամբ, խելքով ու մտքով։ Այսինքն ազգի զորեղությունն ու ուժեղությունը կախված է մարդկանցից, որը ես ճիշտ եմ համարում։ Մենք գերտերություն չեն, որ ոչնչից չվախենանք, մենք սովորական, փոքր, ոչ շատ զարգացած, ոչ շատ աղքատ ու ոչ էլ շատ հարուստ պետություն ենք, որը իր ճակատագրի պատճառով ընկել է այսպիսի տարածաշրւան, որտեղ ուժեղն է որոշում։ Ինքնօգնությամբ, այսինքն մենք մեզ, ես ինձ օգնենք կհասնենք այն ուժեղությանը, այն հզորությանը, որը ձգտել ենք երկար տարիներ։ Շատ են ասում, շատ են լսում, որ ամեն տեղ ասում են “ազգը պետք է համախմբվի, որ հաղթի”, բայց փաստերն ու իրականությունը ուրիշ բան է ցույց տալիս։Մարդիկ չեն գտնում այս բառերի մեջ արժեք ու նշանակությունը։ Նույնիսկ ամենաչնչին, չնկատվող գործը կարող է նպաստել մեր բարգավաճության։ Եթե համեմատենք որոշ ազգեր, ապա կարող ենք ասել, որ Հայաստանը իր պատմության ձևավորման մեջ եղել է առաջնային դեր ունեցող ազգ, բայց ներքին դավաճանության շնորհիվ հասել է այս վիճակին։ Հայաստանը՝ Հայքը, եղել է շատ մեծ տերությունը, որը չի պահպանել իր գոյությունը ազգի ինքնօգնության պատճառով, այսինքն ազգը չի կարողացել, չի ցանկացել պահել այն։ Պետության ուժեղությունն ու հզորությունը գալիս է ազգի աշխատանքից։ Մենք կարող ենք ձգտել, մենք բոլոր հնարավորություններն ունենք։ Արդիականությունը ճիշտ եմ համարում, քանզի պետք չի մեր հույսերը դնենք մի դավադիր պետության վրա, որը կոպիտ ասած դեմքիդ ժպտում է, բայց քեզ կործանելու մասին է մտածում իր մտքում։ Մենք հույսներն պետք է դնենք միմիայն մեզ վրա, մեր ուժերի վրա, որ կարողանանք վերջ ի վերջո հաղթել ինքներս մեր մեջի չարին, ցավին, որը դարեր-դարեր շարունակել ներսից կերել է մեզից, ներսից տանջել է մեզ։ Ինքնօգնության շնրհիվ մենք կարող ենք հասնել այն ազգերին, այն պետություններին, որոնք դարձել են այդպիսի գերտերություններ միմիայն ազգի աշխատանքի ու խորամանկության շնորհիվ։ Հարյուր տարի հետո, ես կարծում եմ, որ մեր ազգի մտածելակերպը կփոխվի, մենք կսկսենք ավելի լուրջ վերաբերվել մեր ազգի թողած հողին, օդին, մշակույթին ու պատմությանը։ Մենք պետք է իմանանք նրանց իրական արժեքը։ Հույսով եմ, որ մարդիկ կսկսեն ավելի լավ ապրել, ավելի աշխատել, մի քիչ ներողամիտ լինել մյուսների հանդեպ։ Հայ ազգը շատ տարբեր կողմերից ճնշում ստանալուց հետո է դարձել այսպիսին․ բայց կամքի ուժի ու ազգի միավորման շնորհիվ մենք կկարողանանք հաղթել մեր մեջի չարը։ Հույսներս պետք է դնենք միմիայն մեզ վրա, որպեսզի հաղթենք ներքուստ մեզ ուտող չարին։

«ՄԻ ԿԱԼ ՀԱԿԱՌԱԿ ՉԱՐԻ»
Շատերն ինձ հարցնում են, թե ես ի՞նչ կարծիքի եմ «չարին հակառակ չկենալու» վերաբերությամբ։

Թեպետ շատ վտանգավոր է մեծերի ասածին դեմ գնալը, բայց ես չպիտի ծածկեմ իմ կարծիքն ու համոզմունքն այդ մասին։

Բնության մեջ ոչ մի կենդանի արարած չկա, որ ինչևիցե մի բանով զինված չլինի իր գոյությունը պաշտպանելու համար։ Երկու կենդանի արարածներ իրար բարեկամ լինել չեն կարող, եթե մեկը մյուսի կյանքին վտանգ է սպառնում։ Մարդը կարող է միայն այնքան բարի լինել, որ չի հարձակվի ուրիշի վրա, բայց երբ իր վրա են հարձակվում, նա չի կարող չպաշտպանվել։

Երբ որ Քրիստոսին ապտակ զարկեցին, նա իր մյուս երեսը դեմ չարավ ապտակողին, այլ ասաց․ «Եթե չար խոսեցի, վկայիր չարի մասին, իսկ եթե բարի, ինչ՞ու ես զարկում ինձ»։ (Հով․ գլ․ ԺԸ․ 23):Դուրս բեր մտքեր, արտահայտիր քո վերաբերմունքը: 100 տարի անց արդիակա՞ն են այս մտքերը, թե՝ ոչ. ինչպե՞ս:

Այս է ահա բնականը, իսկ « չարին հակառակ չկենալը» անճարության, թուլության և ստրկության հետևանք է․ այսինքն՝ չարին հակառակ չկենալը առաքինություն չէ, այլ անկարողի խոհեմություն՝ ժամանակ վաստակելու համար, ընդդիմանալու ուժ հավաքելու համար։ Չարին հակառակ չկենալը շատ անգամ խոհեմություն էլ չէ, այլ անբարոյականություն, անբանականություն, անասնություն, որովհետև թույլ է տալիս չարերին, որ բարիների հետ վարվեն իրենց ուզածի պես։ Բայց այդ բարոյական սկզբունքը ասված է ամենքի համար։ Այդ սկզբունքին պետք է հետևեն ամենքը։ Այո, այդպես են բացատրում, բայց դա սոփեստություն է։ Ամենքի մեջ միակերպություն ոչ եղել է և ոչ էլ կլինի երբեք։ Մեկոնք հիմարությամբ կընդունեն այդ, իսկ մյուսները՝ չարությամբ կօգտվեն այդ հանգամանքից։ Ի՞նչ կվաստակես նրանից, եթե ասես․ «Սուր քո, և պարանոց մեր»։ Չ՞է որ թշնամին էլ հենց այդ կուզի և սուրը պարանոցիցդ անպակաս կպահե, ինչպես որ կա և եղել է միշտ։

Ես դեմ չեմ խոհեմության, որ դարձյալ ինքնապաշտպանության մի զենք է, բայց խոհեմությունը պետք չէ շփոթել առաքինության հետ։ Չարին հակառակ չկենալը՝ ուղիղ և բարոյական վարդապետություն չէ։ Դա դեմ է և ՛ խելքի, և՛ բարոյականության:

• Դուրս բեր մտքեր, արտահայտիր քո վերաբերմունքը: 100 տարի անց արդիակա՞ն են այս մտքերը, թե՝ ոչ. ինչպե՞ս:

Երկու կենդանի արարածներ իրար բարեկամ լինել չեն կարող, եթե մեկը մյուսի կյանքին վտանգ է սպառնում։

Այս միտքը շատ հետաքրքիր է ձևակերպված։ Երկու կենդանիներ չեն կարող բարեկամ լինել, եթե նրանցից մեկը մյուսին վտանգ է սպառնում։ Սա ամենապարզ մտքերից մեկն է, որը այնքան իմաստուն կերպով է արտահայտված, որ հարցեր են առաջանում դրա վերաբերյալ։ Արդիականությունը ճիշտ եմ համարում, քանի որ մեր կյանքում կան այդպիսի “արարածներ”, որոնք բարեկամական կապեր ունեն ուրիշների հետ, բայց նրանց միմիայն վատն են ցանկանում։ Դառնում է այսպիսի արտահայտություն “դեմքին ժպտալ, բայց մեջքի ետևում անիծել”։ Դա մեր կյանքում, իմ կյանքում շատ եմ նկատել ու կարելի է ասել շատ հանկարծակի պահերին, որ նույնիսկ չէի էլ սպասում այդպիսի իրադարձությունների։ Այո, ես շատ դեպքերի ականատես ու մասնակից եմ եղել։ Այդպիսի մարդիկ կարելի է ասել իմ ամբողջ կյանքի ընթացքում եղել են ու դեռ կլինեն։ Հարյուր տարի հետո ես համոզված եմ, որ այդպիսի մարդիկ կլինեն, որովհետև ինչքան էլ լինել բարի, ուրախ, հրաշալի անձնավորություններ, միևնույնն է դրանց միջև կլինեն այդպիսի “արարածներ”, որոնք երեսին ժպտում են լավն են ցանկանում, բայց իրականում շատ վատ բան են ցանկանում։ Կարող է ժամանակ գալ, երբ այդպիսի մարդիկ չլինեն, պարզապես այդ բնավորության գիծը միմիայն կախված է մարդու բնավորությունից ու շփվելու ձևից։ Կարծում եմ, որ մենք դեռ երկար ժամանակ ականատես կլինենք այդ իրադարձությանը։

Այս է ահա բնականը, իսկ « չարին հակառակ չկենալը» անճարության, թուլության և ստրկության հետևանք է․

Այս միտքը նույնպես արդիական եմ համարում, քանզի մեր կյանքում կան այդպիսի տկար ու թույլ մարդիկ, ովքեր չեն պայքարում այլ հանձնվում են չարի նկատմամբ։ Չարին հակառակ կենալը ուժեղության, պայքարի զգացողության նշան է, իսկ չկենալը դա անկարության, տկարության ու թուլության նշան է։ Հեղինակը շատ ճիշտ է ասում, որ դա ստրկության նշան է, քանզի երբ մարդուն չորս կողմից ճնշում են, վիրավորում, նվաստացնում, իսկ ինքը չի հակառակվում, ապա դա հենց այդ նշանն է, քանի որ նա չի պայքարում հանուն իր անվան ու պատվի համար։ Իմ կյանքում շատ են այդպիսի մարդիկ, ովքեր իրենց կերպարով շատ ուժեղ են, բայց միայն արտաքինից, ներսում իրենք շատ վախվորած ու տկար անձնավորություններ են։ Մենք մեր ամբողջ կյանքի ընթացքում չարին երբևիցե հանդիպել ենք ու փորձել ենք հակառակվել, ոչ բոլորիս մոտ է ստացվել, բայց ոմանք անցել են այդ փուլը։ Չարը կարող է շատ հանկարծակի դուրս գալ ջրի երես ու մարդուն հանգիստ չտալ։ Պետք է միշտ պատրաստ լինել, քանի որ այդ չկենալը, կռվելն ու չպայքարելը ստրկության, ամոթանքի նշան է, քանի որ ուրիշ մարդիկ սկսում են ղեկավարել այն մարդուն, ով չի գնացել նրան ընդառաջ։ Արդիականությունը շատ ճիշտ եմ համարում։ Իմ կյանքում կան այնպիսի մարդիկ, ովքեր նույնիսկ չգիտեն կարող են հաղթել, կարող են պայքարել, թե ոչ։ Այո, իրենք միայն չարին տեսնելով փախչում են, փորձում են թաքնվել, բայց չի ստացվում։ Այդ չարը շատ անսպասելի երևույթ է։ Իսկ այդ մարդիկ նույնիսկ չմտածելով, որ կարող են հաղթել, փախչում են։ Հենց դա է մարդկային մեր ստրկության նշանը, որ մենք չենք մտածում, որ չարը թույլ է։ Հարյուր տարի հետո, կարող է լինել դա, քանզի դա նույնպես մարդու շատ տարածված բնավորության գիծ է։ Այստեղ նույն արտահայտությունն է ծագում ինչ նախորդում, պարզապես մի քիչ փոփոխված` “արտաքինից թվալ ուժեղ, կարող, վստահ ու խելացի, բայց ներսից տկար ու թույլ”: Շատ են մարդիկ, ովքեր պայքարում են, պարզ հայացքով նայում են չարի աչքերի մեջ, անցնում են տարբեր փորձություններ, մարդիկ էլ կան շատ են վախենում, սարսափահար են լինում, չմտածելով որ չարը մի քանի անգամ թույլ է նրանցից։ Չարին, ստրկությանը հաղթելու համար, պետք է նախ հաղթենք ինքներս մեզ, ինքներս մեր ներսի վախին ու ստրկությանը, ու պետք է ազատվենք դրանից, դա է թույլ դարձնում, ու դա է ստիպում ստրկության ենթարկվել առանց կանխատեսելու կամ առանց նույնիսկ պատկերացնելու։ Այդ ամենը մեր մեջի վախն է ու չարը։